Νόσος Πάρκινσον

Η πιο Σύγχρονη Θεραπευτική Προσέγγιση για τη Νόσο Parkinson

Η Ιατρική Ακριβείας αποτελεί την πιο Σύγχρονη Ιατρική Προσέγγιση, ο στόχος της οποίας έγκειται στη λεπτομερή ανίχνευση των πραγματικών αιτιών Παθολογικών Καταστάσεων και Νοσημάτων. Για να τα επιτύχει αυτά, βασίζεται σε τρεις άξονες.

Διενέργεια Εξετάσεων Υψηλής Ακριβείας, που ανιχνεύουν, σε κυτταρικό και σε γονιδιακό επίπεδο, αφενός την προδιάθεση των ατόμων να εμφανίσουν Νόσο Parkinson και αφετέρου τους μηχανισμούς έκφρασης της Νόσου, όταν αυτή έχει ήδη εκφραστεί.

Εκπόνηση Εξατομικευμένων Θεραπευτικών Πρωτοκόλλων, τα οποία διαμορφώνονται με γνώμονα τα ακριβή διαγνωστικά ευρήματα, αυστηρά στοχευμένα, ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε οργανισμού ξεχωριστά.

Διεπιστημονική Ομάδα, η οποία παρέχει ακριβείς κατευθυντήριες οδηγίες προς τους ασθενείς. Η Διεπιστημονική αυτή Ομάδα απαρτίζεται από Ιατρούς, Βιοχημικούς, Βιολόγους, Γενετιστές, Μοριακούς Διατροφολόγους και Φαρμακοποιούς.

Έτσι, μεγιστοποιείται το θεραπευτικό όφελος των ασθενών και ταυτοχρόνως περιορίζονται στο ελάχιστο οι περιττές ταλαιπωρίες και δαπάνες.

Ακριβείς Εξετάσεις

Εξετάσεις Μοριακού και Γονιδιακού επιπέδου διερευνούν, σε κυτταρικό και σε γονιδιακό επίπεδο, τα αίτια εκτροπής της όποιας βιοχημικής ισορροπίας.

Οι Εξειδικευμένες αυτές εξετάσεις λειτουργούν ως εφαλτήριο για την ακριβή πλέον πρόγνωση και διάγνωση Νευροεκφυλιστικών Νοσημάτων, συμπεριλαμβανομένης και της Νόσου Parkinson. Μέσω αυτών, ανιχνεύεται με ακρίβεια το μεταβολικό προφίλ του υπό εξέταση οργανισμού και αναλύονται πολυμορφισμοί (SNPs) και γονιδιακές παραλλαγές στα γονίδια που έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι σχετίζονται με τη Νόσο Parkinson.

Αυτή η ακριβής διαγνωστική προσέγγιση συνεπικουρεί στην αποκρυπτογράφηση της προδιάθεσης των ατόμων να παρουσιάσουν Νόσο Parkinson και στην αποκωδικοποίηση των πραγματικών αιτιών της Ασθένειας στους ήδη πάσχοντες.

Αυστηρά Εξατομικευμένα Θεραπευτικά Πρωτόκολλα

Λαμβάνοντας υπόψιν τις ακριβείς αναλύσεις, το πλήρες επιγενετικό ιστορικό, την ύπαρξη υποκείμενων νοσημάτων, το φύλο, την ηλικία του ασθενούς και πολλούς άλλους παράγοντες, μπορεί πλέον, με τη βοήθεια αλγορίθμων, να εκπονηθεί, για τον κάθε ασθενή ξεχωριστά, ένα εξατομικευμένο θεραπευτικό σχήμα ως προς τη σύσταση των αγωγών.

Η ποιότητα ζωής των πασχόντων που υπόκεινται σε αυτού του είδους τις θεραπευτικές αγωγές βελτιώνεται, ο οργανισμός τους επαναρρυθμίζεται, ενισχύονται τα ψυχικά και σωματικά τους αποθέματα και ελαχιστοποιούνται οι όποιες πιθανότητες υποτροπής της νόσου.

Διεπιστημονική Ομάδα

Στην εποχή της Ιατρικής Ακριβείας, η έννοια του μεμονωμένου Ιατρού έχει αντικατασταθεί από τη Διεπιστημονική Ομάδα, η οποία συγκροτείται από Ειδικότητες πολλών διαφορετικών Επιστημονικών πεδίων, όπως Ιατρούς, Γενετιστές, Βιοχημικούς, Βιολόγους, Μοριακούς Διατροφολόγους και Φαρμακοποιούς,

Μόνο έτσι μπορεί να γίνεται παρακολούθηση τόσο των επιστημονικών εξελίξεων όσο και του τεράστιου όγκου βιβλιογραφίας και να κατευθύνονται οι ασθενείς σε εξατομικευμένα θεραπευτικά πρωτόκολλα και ακριβή παρακολούθηση.

• Διάγνωση Πραγματικών Αιτιών με ακριβή διαγνωστικά ευρήματα
• Εντοπισμός Προδιάθεσης & Μηχανισμών Εμφάνισης της Νόσου Parkinson
• Αυστηρά Εξατομικευμένες Θεραπευτικές αγωγές
• Άρση των υποκείμενων παθήσεων

Οι θεραπείες καθορίζονται με αλγόριθμους σε σχέση με τα εργαστηριακά ευρήματα, το ενδελεχές επιγενετικό ιστορικό, τις βλάβες και την ύπαρξη επιπλέον χρόνιων ή άλλων νοσημάτων και είναι αυστηρά εξατομικευμένες. Οι ασθενείς δεν αλλάζουν την καθημερινότητα τους. Αντίθετα, σταδιακά τη βλέπουν να βελτιώνεται, παράλληλα και με τη συνολική φυσική κατάσταση της υγείας τους.

Η μέση διάρκεια της θεραπείας της Νόσου Parkinson, ανάλογα με την κλινική κατάσταση του ασθενούς, μπορεί να διαρκέσει από έξι έως και εικοσιτέσσερις μήνες. Τα ποσοστά βελτίωσης των ασθενών  είναι υψηλά.

Οι συγκεκριμένες θεραπείες, σε κλινική πράξη, χρησιμοποιούνται από το 1997 με χώρα αφετηρίας τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και δεν έρχονται σε αντίθεση με καμία  παράλληλη φαρμακευτική ή ομοιοπαθητική αγωγή.

Η κατάλληλη θεραπευτική αγωγή είναι αυτή από την οποία τελικά προκύπτει το μεγαλύτερο όφελος, σύμφωνα με τα κλινικά αποτελέσματα και τους ανάλογους δείκτες εξετάσεων.

Τα αποτελέσματα τέτοιων θεραπειών είναι εξαιρετικά, με σταδιακή αποκατάσταση της εκάστοτε Νοσηρότητας.

 

Οι Κλασικές Θεραπευτικές Προσεγγίσεις για τη Νόσο Parkinson

Καθότι η νόσος χαρακτηρίζεται από ντοπαμινεργικό έλλειμμα, η βασική θεραπευτική αντιμετώπιση έγκειται στην υποκατάσταση, µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο, της ντοπαμίνης, είτε χορηγώντας την πρόδρομη ουσία της, τη λεβο-ντόπα, είτε δρώντας απευθείας στους υποδοχείς ντοπαμίνης µε ουσίες που μιμούνται τη δράση της, δηλαδή τους αγωνιστές ντοπαμίνης. Επίσης, είναι δυνατόν να παρεμποδιστεί ο μεταβολισμός της ντοπαμίνης από τα ένζυμα MAO και COMT.

Πέραν του ότι οι συγκεκριμένες θεραπείες δεν είναι τόσο αποτελεσματικές, αντιμετωπίζουν µόνο ένα φάσμα της νόσου και τις κινητικές εκδηλώσεις στα άκρα. Επιπλέον, δεν αναστρέφουν, μάλιστα, τον εξελισσόμενο νευροεκφυλισμό, και, συν τω χρόνω, οδηγούν καθ’ εαυτές σε σημαντικές παρενέργειες, οι οποίες, σε μεγάλο βαθμό, φαίνεται να σχετίζονται µε τον µη φυσιολογικό τρόπο χορήγησης της ντοπαμίνης.

 

Νόσος Parkinson – Τι είναι

Η νόσος Πάρκινσον είναι μία προοδευτικά εξελισσόμενη, εκφυλιστική νόσος του κεντρικού νευρικού συστήματος (εγκέφαλος). Στα πλαίσια αυτής της εκφυλιστικής διεργασίας, κάποια από τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου, τα οποία είναι υπεύθυνα κυρίως για τον προγραμματισμό και την αρμονία της κίνησης, χάνουν στην πορεία της ενήλικης ζωής προοδευτικά τη λειτουργικότητα τους.

Η “απώλεια” αυτή φέρει ως επακόλουθο τη σταδιακή έκπτωση της κινητικότητας του ατόμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η νόσος Parkinson δεν επιδρά μόνο στην κινητικότητα του ατόμου, αλλά μπορεί να περιορίσει και το προσδόκιμο ζωής του.

Ποιους προσβάλλει η Νόσος Parkinson

Η νόσος εμφανίζεται συνήθως στη μέση ηλικία, µε µέσο όρο έναρξης της νόσου τα 55- 60 έτη. Επομένως, πρόκειται για µία ασθένεια που σε μεγάλο βαθµό επηρεάζει άτοµα τα οποία ακόµη βρίσκονται σε µία παραγωγική φάση της ζωής τους. Θεωρείται, μάλιστα, ως η δεύτερη συχνότερη νευροεκφυλιστική νόσος μετά τη νόσο Alzheimer.

Συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι περίπου 2 µε 3 στους 1000 ανθρώπους στο γενικό πληθυσμό πάσχουν από νόσο Parkinson, αλλά η συχνότητα της ασθένειας αυξάνεται µε την πάροδο του χρόνου, σε σημείο που σε ηλικίες άνω των 65 ετών εµφανίζεται στο 1% περίπου του πληθυσμού.

Δεν είναι σπάνιο, βέβαια, το φαινόμενο να εμφανιστεί και σε νεαρή ηλικία, συγκεκριμένα σε άτομα από 21 έως 40 ετών. Ο εφηβικός παρκινσονισμός, μάλιστα, αποτελεί μία κατάσταση κατά την οποία η πάθηση εκδηλώνεται πριν από τα 20 έτη. Η κλινική εικόνα των ασθενών που παρουσιάζουν αυτά τα είδη Parkinson εμφανίζει σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σύγκριση με την τυπική εικόνα της κλασσικής νόσου Parkinson.

 

Νόσος Πάρκινσον – Συμπτώματα

Η διαταραχή που προκαλεί η νόσος μπορεί να αφορά στη μία ή και στις δύο πλευρές του σώματος. Τα συμπτώματα δεν αποκλείεται να είναι ήπια στην αρχή της νόσου. Παρ’όλα αυτά, στην πορεία η συγκεκριμένη ασθένεια ενδέχεται να εξελιχθεί σε σοβαρότερα στάδια, με επακόλουθο την επιδείνωση των συμπτωμάτων. Στα κυριότερα από αυτά τα συμπτώματα περιλαμβάνονται:

• τρόμος ηρεμίας (εμφανίζεται στην ηρεμία/ την ανάπαυση ή στην στάση στα άνω άκρα και εξαφανίζεται κατά την εκούσια κίνηση και τον ύπνο)
• δυσκαμψία (αντίσταση κατά την παθητική κίνηση των αρθρώσεων)
• βραδυκινησία και δυσκινησία
• παραισθήσεις
• διαταραχή αντανακλαστικών στάσεων (διαταραχή της ισορροπίας και της βάδισης)
• μυαλγίες, αιμωδίες, αρθραλγίες
• ορθοστατική υπόταση
• συχνοουρία
• δυσκοιλιότητα
• επιβράδυνση της σκέψης και προσοχής
• κατάθλιψη
• διαταραχή του ύπνου
• απώλεια μνήμης
• λιποθυμίες
• άνοια

Οι μηχανισμοί εκδήλωσης της νόσου Parkinson

Τα νευρικά κύτταρα χρησιμοποιούν σαν νευροδιαβιβαστή τη ντοπαμίνη, τον έλεγχο της μυϊκής κίνησης. Η νόσος Parkinson, λοιπόν, εμφανίζεται, όταν τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου που φτιάχνουν ντοπαμίνη και σταδιακά καταστρέφονται. Χωρίς ντοπαμίνη, καθίσταται αδύνατον να σταλούν φυσιολογικά μηνύματα από τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου στη συγκεκριμένη περιοχή, με επακόλουθο την απώλεια της μυϊκής λειτουργίας. Η βλάβη αυτή επιδεινώνεται με την πάροδο του χρόνου.

Πέρα από τη ντοπαµίνη, είναι φανερό ότι υπάρχει έλλειμμα και σε άλλους νευροδιαβιβαστές, όπως στη νοραδρεναλίνη και στην ακετυλοχολίνη. Έχει θεωρηθεί ότι αυτού του είδους οι ελλείψεις, καθώς και οι πιο εκτεταμένες µη ντοπαμινεργικές παθολογοανατομικές βλάβες ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για τα µη κινητικά συμπτώματα της νόσου.

Ιδιαίτερη σημασία, επίσης, για την ανάπτυξη νοητικής έκπτωσης στη νόσο Parkinson φαίνεται να έχει η παρουσία σωματίων Lewy σε εκτεταμένες περιοχές του φλοιού, της επιφάνειας δηλαδή των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Πιο συγκεκριμένα, τα σωμάτια Lewy ορίζονται ως συσσωματώσεις στο κυτταρόπλασμα των εναπομείναντων νευρώνων.

 

Περιβαλλοντική βάση της νόσου Parkinson 

Υπάρχει διάσταση απόψεων όσον αφορά στη γενετική ή στην περιβαλλοντολογική βάση της νόσου Parkinson. Υπέρ της θεωρίας του περιβαλλοντολογικού παράγοντα είναι ότι στο 85-90% των περιπτώσεων δεν υπάρχει εμφανές κληρονομικό ιστορικό.  

Ακόμη, από επιδημιολογικές μελέτες, η έκθεση σε φυτοφάρμακα, η διαμονή στην ύπαιθρο, η γεωργική απασχόληση, η κατανάλωση νερού από πηγάδι έχουν συσχετιστεί µε τον κίνδυνο ανάπτυξης της ασθένειας. Αντίθετα, το κάπνισμα και η κατανάλωση καφέ φαίνεται να μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης νόσου Πάρκινσον. 

 

Ο ρόλος των γονιδίων στην εκδήλωση της νόσου Parkinson 

Είναι γενικότερα αποδεκτό ότι γενετικές παραλλαγές διαδραματίζουν μεγάλο ρόλο στην εμφάνιση της νόσου. Μέχρι σήμερα, μεταλλάξεις σε 5 γονίδια έχουν αδιαφιλονίκητα συσχετιστεί µε τη νόσο Parkinson, ενώ υπάρχουν και αρκετά ακόμη γονίδια για τα οποία υφίστανται ενδείξεις.  

Το πρώτο γονίδιο που συσχετίστηκε µε τη νόσο Parkinson ήταν αυτό της α- συνουκλεΐνης, πρωτεΐνης που εναποτίθεται στα σωμάτια Lewy. Είτε σημειακές μεταλλάξεις, οι οποίες μεταβάλλουν τη δομή της πρωτεΐνης, είτε ο πολλαπλασιασμός του γονιδίου της φυσιολογικής α- συνουκλεΐνης οδηγούν σε νόσο Parkinson. 

Ένα άλλο γονίδιο που συνδέεται µε τη νόσο είναι το LRRK2, όπου έχουν βρεθεί σημειακές μεταλλάξεις. Σε ορισμένους, μάλιστα, πληθυσμούς οι μεταλλάξεις του LRRK2 ευθύνονται για μεγάλο ποσοστό ασθενών µε νόσο Parkinson, ακόμη και ανάμεσα σε ασθενείς που δεν έχουν οικογενειακό ιστορικό. Τα άλλα 3 γονίδια που σχετίζονται µε τη νόσο, η Parkin, το DJ-1 και το PINK-1, εμφανίζουν μεταλλάξεις που προκαλούν απώλεια λειτουργίας αυτών των πρωτεϊνών. Κλινικά τα περιστατικά αυτά εκδηλώνονται µε πρωιμότερη έναρξη της νόσου και με πιο ήπια πορεία.  

Με εξαίρεση το LRRK2 σε ορισμένους πληθυσμούς, τα γονίδια αυτά παρουσιάζουν σχετικά σπάνια γενετικές παραλλαγές στις οποίες οφείλεται η νόσος. Ωστόσο, έχει θεωρηθεί ότι η διαλεύκανση της λειτουργίας τους, καθώς και των αλλαγών που τους επιφέρουν οι μεταλλάξεις, μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση της παθογένειας της νόσου στα πολύ συχνότερα σποραδικά περιστατικά. Αυτό ισχύει για την α- συνουκλεΐνη, διότι η ανώμαλη εναπόθεση της στα σωμάτια Lewy αποτελεί το σήμα κατατεθέν και της σποραδικής νόσου. 

 

Διατροφή και πρόληψη της Νόσου Parkinson

Το 2017 αποκαλύφθηκε από μία ομάδα επιστημόνων ότι μία διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικά μπορεί να συμβάλλει στην πρόληψη της νόσου Parkinson. Όπως ανέφερε η Karin Wirdefeldt, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης από το Τμήμα Κλινικής Νευροεπιστήμης του Ινστιτούτου Karolinska της Στοκχόλμης, τα διαιτητικά αντιοξειδωτικά στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι βιταμίνες C, E και τα καροτενοειδή, χάρη στην ιδιότητα τους να περιορίζουν την οξειδωτική βλάβη, έχει διαπιστωθεί ότι προστατεύουν τους νευρώνες για τη νόσο Parkinson.

Σύμφωνα με επιστημονικές ομάδες έχει ακόμη υποστηριχθεί ότι τα φρούτα, τα λαχανικά, τα ψάρια, τα όσπρια, οι ξηροί καρποί και τα προϊόντα ολικής άλεσης συνδέονται με μειωμένο κίνδυνο εκδήλωσης της νόσου.

Η καθημερινή κατανάλωση μελιού, μάλιστα, έχει βρεθεί ότι βοηθάει στην πρόληψη πολλών παθήσεων, συμπεριλαμβανομένης και της νόσου Parkinson. Συνιστάται, επίσης, η απώλεια βάρους σε άτομα με αυξημένο δείκτη μάζας σώματος και γενικά η διατήρηση ενός φυσιολογικού σωματικού βάρους, καθώς τα παχύσαρκα άτομα διατρέχουν διπλάσιο κίνδυνο ανάπτυξης της νόσου.

 

Η Διάγνωση της νόσου Πάρκινσον

Η διάγνωση της νόσου γίνεται κατά κύριο λόγο από τον θεράποντα ιατρό με βάση την κλινική εικόνα και την φυσική εξέταση του ασθενούς. Τα συμπτώματα όμως μπορεί να είναι δύσκολο να εκτιμηθούν, ειδικά στους ηλικιωμένους. Γι’ αυτό, τα φυσικά σημεία γίνονται πιο ορατά με την εξέλιξη της νόσου.

Παρά το γεγονός ότι η νόσος Parkinson προσβάλλει τον εγκέφαλο, η τομογραφία εγκεφάλου δεν δύναται πάντα να ταυτοποιήσει τη νόσο και τις αλλαγές που προκαλεί στον εγκέφαλο. Ωστόσο, η υπολογιστική αξονική (CT) ή η μαγνητική τομογραφία (ΜRΙ) (που απεικονίζουν διαφορετικές τομές του εγκεφάλου μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον αποκλεισμό άλλων διαταραχών, οι οποίες ενδέχεται να προκαλούν τα συμπτώματα.

Παρά ταύτα, η νόσος Parkinson έχει υψηλά ποσοστά λανθασμένων διαγνώσεων, διότι περιλαμβάνει παρόμοια συμπτώματα με άλλες νευρολογικές παθήσεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει μία απεικονιστική μέθοδος που να επιβεβαιώνει την παρουσία τους. Πιο συγκεκριμένα, μελέτες δείχνουν ότι στο 25% των περιπτώσεων οι διαγνώσεις της νόσου Parkinson είναι λανθασμένες, γιατί υπάρχουν πολλά νοσήματα που μιμούνται τα συμπτώματα της κι έτσι άλλοτε οι διαγνώσεις είναι ψευδώς θετικές και άλλοτε ψευδώς αρνητικές.

Για αυτό το λόγο κρίνεται απαραίτητο να ανακαλύψουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν  την εκδήλωση της νόσου καταγράφοντας ένα πλήρες ιστορικό υγείας και είναι πιθανόν να συσταθούν ειδικές εξετάσεις  Λειτουργικού τύπου, οι οποίες θα μας δείξουν δυσλειτουργίες των αποτοξινωτικών μηχανισμών, της λειτουργίας του νευρικού συστήματος, του γαστρεντερικού, της αντιοξειδωτικής ικανότητας, πιθανές ελλείψεις θρεπτικών στοιχείων καθώς και τυχόν ύπαρξη βαρέων μετάλλων.

 

Διαβάστε επίσης:

---

Νευρομυϊκές Διαταραχές

 

 

 

 

References

---

1. National Institute of Environmental Health Sciences. Neurodegenerative diseases. Reviewed September 10, 2019. Accessed May 18, 2020.
2. Swerdlow RH. Mitochondria and mitochondrial cascades in Alzheimer’s disease. J Alzheimers Dis.2018;62(3):1403-1416.
3. García S, Martín Giménez VM, Mocayar Marón FJ, Reiter RJ, Manucha W. Melatonin and cannabinoids: mitochondrial-targeted molecules that may reduce inflammaging in neurodegenerative diseases. Histol Histopathol. 2020:18212.
4. Alzheimer’s Association. Alternative treatments. Accessed May 18, 2020.
5. Parkinson’s Foundation. Over the counter and complementary therapies. Accessed May 18, 2020.
6. National Multiple Sclerosis Society. Complementary and alternative medicines. Accessed May 18, 2020.
7. Wesselman LMP, Doorduijn AS, de Leeuw FA, et al. Dietary patterns are related to clinical characteristics in memory clinic patients with subjective cognitive decline: the SCIENCe project. Nutrients. 2019;11(5):1057.
8. Fieldhouse JLP, Doorduijn AS, de Leeuw FA, et al. A suboptimal diet is associated with poorer cognition: the NUDAD project. Nutrients. 2020;12(3):703.
9. Nolan JM, Mulcahy R, Power R, Moran R, Howard AN. Nutritional intervention to prevent Alzheimer’s disease: potential benefits of xanthophyll carotenoids and omega-3 fatty acids combined. J Alzheimers Dis. 2018;64(2):367-378.
10. Power R, Prado-Cabrero A, Mulcahy R, Howard A, Nolan JM. The role of nutrition for the aging population: implications for cognition and Alzheimer’s disease. Annu Rev Food Sci Technol. 2019;10:619-639.
11. Chai B, Gao F, Wu R, et al. Vitamin D deficiency as a risk factor for dementia and Alzheimer’s disease: anupdated meta-analysis. BMC Neurol. 2019;19(1):284.
12. Bianchi VE, Herrera PF, Laura R. Effect of nutrition on neurodegenerative diseases. A systematic review.Nutr Neurosci. Published online November 4, 2019.
13. Grodzicki W, Dziendzikowska K. The role of selected bioactive compounds in the prevention of Alzheimer’s disease. Antioxidants. 2020;9(3):229.
14. AlAmmar WA, Albeesh FH, Ibrahim LM, Algindan YY, Yamani LZ, Khattab RY. Effect of omega-3 fatty acids and fish oil supplementation on multiple sclerosis: a systematic review. Nutr Neurosci. Published online August 28, 2019.
15. Wlodarek D. Role of ketogenic diets in neurodegenerative diseases (Alzheimer’s disease and Parkinson’s disease). Nutrients. 2019;11(1):169.
16. Chauhan A, Chauhan V. Beneficial effects of walnuts on cognition and brain health. Nutrients. 2020;12(2):550.
17. Valls-Pedret C, Sala-Vila A, Serra-Mir M, et al. Mediterranean diet and age-related cognitive decline: a randomized clinical trial. JAMA Intern Med. 2015;175(7):1094-1103.
18. Meng X, Zhou J, Zhao CN, Gan RY, Li HB. Health benefits and molecular mechanisms of resveratrol: a narrative review. Foods. 2020;9(3):340.
19. Huhn S, Beyer F, Zhang R, et al. Effects of resveratrol on memory performance, hippocampus connectivity and microstructure in older adults – a randomized controlled trial. Neuroimage. 2018;174:177-190.
20. Evans HM, Howe PR, Wong RH. Effects of resveratrol on cognitive performance, mood and cerebrovascular function in post-menopausal women: a 14-week randomised placebo-controlled intervention trial. Nutrients. 2017;9(1):27.
21. Liu H, Ye M, Guo H. An updated review of randomized clinical trials testing the improvement of cognitive function of Ginkgo biloba extract in healthy people and Alzheimer’s patients. Front Pharmacol. 2020;10:1688.
22. Power R, Coen RF, Beatty S, et al. Supplemental retinal carotenoids enhance memory in healthy individuals with low levels of macular pigment in a randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial. J Alzheimers Dis. 2018;61(3):947-961.
23. Lee DH, Chon J, Kim Y, et al. Association between vitamin D deficiency and cognitive function in the elderly Korean population: a Korean frailty and aging cohort study. Medicine (Baltimore). 2020;99(8):e19293.
24. Feige J, Moser T, Bieler L, Schwenker K, Hauer L, Sellner J. Vitamin D supplementation in multiple sclerosis: a critical analysis of potentials and threats. Nutrients. 2020;12(3):783.
25. Kouchaki E, Afarini M, Abolhassani J, et al. High-dose ?-3 fatty acid plus vitamin D3 supplementation affects clinical symptoms and metabolic status of patients with multiple sclerosis: a randomized controlled clinical trial. J Nutr. 2018;148(8):1380-1386.
26. Martínez-Lapiscina EH, Clavero P, Toledo E, et al. Mediterranean diet improves cognition: the PREDIMED-NAVARRA randomised trial. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2013;84(12):1318-1325.
27. Lee JE, Bisht B, Hall MJ, et al. A multimodal, nonpharmacologic intervention improves mood and cognitive function in people with multiple sclerosis. J Am Coll Nutr. 2017;36(3):150-168.
28. Ota M, Matsuo J, Ishida I, et al. Effects of a medium-chain triglyceride-based ketogenic formula on cognitive function in patients with mild-to-moderate Alzheimer’s disease. Neurosci Lett. 2019;690:232-236.